Euskaraz idazteko gomendioak

Euskaltzaindiak eta UZEIk elkarlanean plazaratutako gomendioak

Urtebetetzeak, urteurrenak eta urtemugak (2022/10/27)

  • Urteak betetzea beti da pozgarri, baina tarteka zalantzak sortzen zaizkigu horrelako gertaerei buruz hitz egitean.
  • Horrelako esaldiak irakurtzen dira batzuetan sarean: «Familiaz inguraturik ospatuko du urte betetze eguna», «Zorionak eta urte askotan!», «Bihar lagun baten zorionak dira».
  • Urtebetetze, urteurren eta urtemuga hitzak ez dira beti modu berean erabiltzen; edo, bestela esanda, ez dira beti balio berekoak. Zenbait zalantza argitzen saiatzeko, argibide batzuk bildu ditugu ohar honetan.

 

Erabil daiteke urteurrena hitza urtebetetzea esateko? Galdera hori jaso zuen Euskaltzaindiak Jagonet kontsulta-zerbitzuan. Bada, webgunean argitaratutako erantzunean esaten denez, urtebetetze, oro har, NORBAITEN jaiotegunaren urtemuga adierazteko erabiltzen da; eta, berriz, ZERBAITEN urtemuga denean, hau da, gertaera jakin baten urteak betetzen direnean, urteurren hitza erabiltzen da.

Adibide hauek guztiak Akademiaren hiztegitik jasoak dira: «Bihar, abenduak bi, nire urtebetetzea izango da», «Egunkariaren lehen alearen urteurrena», «Museoaren hogeita bosgarren urteurrena».

Urtemuga hitzak, aldiz, adiera zabalagoa du, eta bietarako erabil daiteke. Batetik, ‘urteurrena edo gertaera gogoangarri baten urteak betetzen diren eguna’ adierazteko (adibidez, «Besta egiten zuten ezkontzako urtemugan»); eta, bestetik, urtebetetze hitzaren sinonimo gisa (adibidez, «Urtemugako afaria»).

Esan beharrik ere ez dago, baina urtebetetze(-)egun ere jasota dago hiztegi arauemailean, ‘urtebetetzea, urteak betetzen diren eguna’ adierarekin.

Behe-mailako erregistroetan, gainera, egun ere erabil daiteke ‘urtebetetzea’ adieran. Ikus, esate baterako, hiztegi arauemailetik hartutako esaldi hau: «Ez al dakizu gaur nire eguna dela?».

Oraingoz hiztegi arauemailera iritsi ez diren arren, beste molde hauek ere nahiko ohikoak dira: norbaiten urteak izan (‘norbaiten urtebetetzea izan’ adierazteko), urteak egin (‘urteak bete’ adierarekin). Hona hemen, adibide batzuk: «Mundu guztiak ahaztuko du gaur nire urteak direla», «Noiz egiten dituzu urteak?».

Urtebetetzeetan eta kidekoetan, esapide ugari erabil daitezke zorionak emateko: zorionak, urte askoan, anitz urtez eta urte asko(ta)rako. Horiek ez bezala, *urte askotan ez dago hiztegi arauemailean.

Kontuz, ordea, «*gaur nire zorionak dira» eta parekoekin: horien ordez «gaur nire urtebetetzea da» eta kideko esapideak erabiltzea gomendatzen du Euskaltzaindiak.

Urteak joan ahala, mendea betetzen da, eta mendeurren eta mendemuga araututa daude −urteurren/urtemuga bikotearen eredura− ‘gertaera gogoangarri baten mendea edo mendeak betetzen diren urtea’ adierarekin. Kontuan izan, azkenik, ‘mendearen amaiera’ adiera ere baduela mendemuga hitzak, esaterako, horrelako esaldietan: «Giroa azken mendemugan hasi zen aldatzen gure artean».

Beraz, gorago aipatutako esaldiak horrela idatziko genituzke: «Familiaz inguraturik ospatuko du urtebetetze-eguna», «Zorionak eta urte askoan!», «Bihar lagun baten urtebetetzea da».

Ikus, halaber:

“urtebetetze ≠ urteurren” Euskara Batuaren Eskuliburua

“Zorionak!” Euskara Batuaren Eskuliburua

“Lexikoa:urtebetetzea, urteurrena, zorionak” Jagonet galde-erantzunak.

Bero-kontuez aritzeko gomendio batzuk (2022/07/19)

 

 

Egunotan ez da giro beroarekin. Ur asko edatea, eguerdian itzalpean egotea eta eguzkitako krema erabiltzea oinarrizko gomendioak dira horrelakoetan; baina, hizkuntzari dagokionez, beste gomendio hauek bildu ditugu beroa hizpide hartuta.

Hedabideetan eta sare sozialetan honelakoak ikusten dira batzuetan: «Bihar bero asko egingo du», «Aurtengo udan aire egokiturik gabe urtu egingo gara», «Eskandalua ezkutatzen saiatzeko, haizegailua jarri dute martxan».

Bero zakarra. Kiskaltzeko, itotzeko beroa. Udako bero kiskalgarria. Bero sapa. Adibide horiek guztiak jaso ditu Euskaltzaindiak bere hiztegian, bero sarreran. Molde horiek guztiak erabil daitezke, beste batzuekin batera, egunotako eguraldi itogarriaz hitz egiteko.

Aditzetan ere badugu non hautatu. Eguraldiaz mintzatuz, berotu aditza du motakoa dela zehazten du Euskaltzaindiak hiztegi arauemailean. Hona hemen adibide bat nola erabiltzen den erakusteko: Hego haize pixka batekin asko berotzen zuen eta gaizki ibiltzen ginen. 

Beste hiru aditz-lokuzio hauek ere agertzen dira hiztegian (adibideak ere handik jasoak dira):

bero egin. Bero egiten zuelako, ardi eta bildots guztiak pagadi bateko gerizpean etzanda aurkitu zituen.
bero egon. Bero zegoen kalean, bero etxeetan.
bero izan. (Batez ereIpar.) Bero zen han eta urik ez zen.

Beroari aurre egiteko moduei dagokienez, berriz, honako hauek aipatu nahi ditugu:

  1. Aire girotu forma arautu du Euskaltzaindiak (aire egokitu, haize girotu eta haize egokitu formak ez dira jaso hiztegi arauemailean).
  2. Toki itxi bateko airea higiarazten duen tresna, giroa freskatzeko erabiltzen dena’ adiera du haizagailu hitzak. Horixe da forma arautua, ez *haizegailu. Izan ere, -gailu atzizkia aditzoinari eransten zaio, eta estandarrerako haizatu aditza hautatu da (ez *haizetu). *Bentiladore ere baztertzekoa da, Euskara Batuaren Eskuliburuak dioenez.
  3.  Hiztegiak honela definitzen du haizemaile sarrera: ‘Haizea ematen duen tresna; bereziki, norbera freskatzeko, eskuaz eragiten zaion orri modukoa, gehienetan toles daitekeena’. Adiera bereko abaniko formak Heg. marka du hiztegian.

Kontuz ibili behar da *bero asko egiten du eta *ez du hainbeste bero egiten moduko egiturekin. Horien ordez, hauek dira molde egokiak, hurrenez hurren: bero handia egiten du; ez du halako berorik egiten / ez du hainbesteko berorik egiten. Izan ere, Euskara Batuaren Eskuliburuak gogorarazten duenez, «beldurra, zoriona, hotza,beroa eta gisako kontzeptuei ezin zaie neurri-unitaterik eta bat, bi, hiru… zenbatzailerik ezarri eta neurtu; horiekin handia, izugarria, betea, luzea edo antzeko izenondoak erabiltzea da egokia».

Beraz, honela idatziko genituzke gorago aipatu ditugun esaldi horiek: «Bihar bero handia egingo du», «Aurtengo udan aire giroturik gabe urtu egingo gara», «Eskandalua ezkutatzen saiatzeko, haizagailua jarri dute martxan».

Azkenik, aurten plazaratutako Klima-aldaketaren oinarrizko lexikoa ere lagungarria izan daiteke horrelako kontuez aritzeko. Euskaltzaindiak UZEIren lankidetzarekin argitaratutako beste oinarrizko lexikoak bezala, Euskaltzaindiaren webgunetik deskarga daiteke.

Ikus, halaber:

Euskaltzaindiaren Hiztegia

Euskara Batuaren Eskuliburua

Oinarrizko lexikoak

«San Joan sua» eta beste su-kontu batzuk (2022/06/23)

  • ‘San Joan egunaren inguruan egiten diren jaiak’ adierazteko sanjoanak da forma egokia, 125. arauak dioenez, horrelako jai-izenak letra xehez eta pluralean deklinatuta eman behar baitira.
  • Forma horrekin batera, Jagonet kontsulta-zerbitzuko galde-erantzunetan San Joan jaiak esamoldea ere proposatu du Akademiak.

 

Udako solstizioaren hasiera dela eta, gaurko egunez sua pizteko ohitura dugu Euskal Herriko txoko askotan, baina azkenaldian izan ditugun bestelako sute beldurgarriak ikusita, aurten horrelako suekin kontu handiz ibiltzea eskatu dute. Hizketagai horri tiraka, suaz idazteko gomendio batzuk bildu ditugu hiztegitik.

Batzuetan, horrelako esaldiak irakur daitezke hedabideetan eta sare sozialetan: «Ohi bezala, auzo guztietan piztuko dituzte aurten *sanjoan suak», «Nafarroako Gobernuko presidenteak zuhurtzia eskatu du *San Joanen», «Hiru lagun atera dituzte *su hiltzaileek gaur gauerdian eraikinetik».

Suaz hitz egiteko esamolderik ez zaigu falta euskaraz. Zerbait erretzen hasten denean, su hartu duela edo suak hartu duela esaten dugu. Hona hemen hiztegi arauemailetik jasotako adibide batzuk: «su hartu zuen etxeak», «gure etxea suak hartu du».

Iparraldean, berriz, ohikoa da su(a) lotu aditz-lokuzioa ere, bi molde hauetan erabiltzen dena: «su(a) lotu da etxean», «su(a) lotu zaio etxeari».

Gaiztakeriaz edo etekina ateratzeko asmoz zerbaiti nahita su ematen dionari su-emaile edo supiztaile esaten zaio; piromano hitzak, berriz, ‘suteak eragiteko zaletasun patologikoa duena’ adierazten du, Euskaltzaindiaren Hiztegiak dioenez.

Bestalde, hitz batean idazten da suhiltzaile (ez *su-hiltzaile, ez *su hiltzaile).

‘San Joan egunaren inguruan egiten diren jaiak’ adierazteko sanjoanak da forma egokia, 125. arauak dioenez, horrelako jai-izenak letra xehez eta pluralean deklinatuta eman behar baitira.

Forma horrekin batera, Jagonet kontsulta-zerbitzuko galde-erantzunetan San Joan jaiak esamoldea ere proposatu du Akademiak.

Idazmolde berekoak dira, alegia, maiuskulaz eta santuaren erreferentzia bi hitzetan emanez eratuak, San Joan su eta San Joan bezpera. Azken hori alkate-dantza sarreraren definizioan erabili du Euskaltzaindiak.

Beraz, gorago aipatutako esaldiak horrela idatziko genituzke: «Ohi bezala, auzo guztietan piztuko dituzte aurten San Joan suak», «Nafarroako Gobernuko presidenteak zuhurtzia eskatu du sanjoanetan», «Hiru lagun atera dituzte suhiltzaileek gaur gauerdian eraikinetik».

 

Ikus, halaber:

Euskaltzaindiaren Hiztegia

Euskara Batuaren Eskuliburua

Jagonet

Finlandia eta Suedia albiste diren honetan, idazkera zaintzeko gomendio batzuk (2022/05/18)

  • NATOn sar daitezkeela eta, egunotan albiste dira Finlandia eta Suedia.
  • Herrialde horiei buruz idazteko lagungarriak izan daitezkeen ohar batzuk bildu ditugu.

Finlandia eta Suedia albiste dira egunotan neutraltasun-estatusa utzi eta NATOn sartuko omen direlako. Horren harira, ohar batzuk gogora ekarri nahi ditugu, herrialde horiei buruz idaztean sor daitezkeen ohiko zalantzak argitu nahian.

Batzuetan, horrelakoak irakurtzen edo entzuten dira hedabideetan eta sarean: «1710eko izurriak *helsinkitar gehienak hil zituen», «Puntualtasuna garrantzitsua da *suomientzat», «*Eskandinabiako penintsulan dago Suedia», «Konfinamenduak Bartzelonan eta *Estokolmon izan duen eragina aztertu dute», «Hiri horren izen *finlandesa ezagunagoa da».

Finlandiako Errepublika izendatzeko gehien erabiltzen den forma Finlandia bada ere, bertako hizkuntzatik mailegatutako Suomi ere erabil daiteke. Era berean, finlandiera hizkuntzari suomiera ere esaten zaio.

‘Finlandiari dagokion zerbait’ edo ‘Finlandiako herritarrak’ izendatzeko finlandiar eta suomitar hautatu dira estandarrerako (ez *finlandes, ez *suomi, ez *suomiar). Horren arabera, Suomi hitzak herrialdea izendatzen du euskaraz, ez herritarra.

Helsinki da Finlandiako hiriburua, eta bertako herritarrak helsinkiarrak dira, ez *helsinkitarrak.

Suedia, Danimarka eta Norvegia barne hartzen dituen lurraldearen izena Eskandinavia idazten dugu euskaraz, ez *Eskandinabia. Era berean, Eskandinaviar penintsula eta Eskandinaviako penintsula izendapenak jaso ditu Euskaltzaindiak Europako toponimia fisikoaren arauan.

Suedia hizpide hartuta, berriz, gogoratu hiriburuaren izena Stockholm dela; alegia, frantsesez eta ingelesez bezala idazten dela euskaraz, zenbaitetan *Estokolmo idatzia ikusten bada ere. Bertako herritarrak stockholmdarrak dira.

Beraz, ohar horiei jarraikiz, gorago aipatutako esaldien idazkera egokia hau izango litzateke: «1710eko izurriak helsinkiar gehienak hil zituen», «Puntualtasuna garrantzitsua da suomitarrentzat», «Eskandinaviako penintsulan dago Suedia», «Konfinamenduak Bartzelonan eta Stockholmen izan duen eragina aztertu dute», «Hiri horren izen finlandiarra ezagunagoa da”.

 

Ikus, halaber:

38. araua. Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak

154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusia

159. araua. Europako toponimia fisikoa

 

Espioitza-kontuak hiztegian (2022/05/09)

Pegasus softwarearen auzia dela eta, aurkari politikoen telefono mugikorrak zelatatu izana albiste den honetan, espioitza-kontuei buruz hitz egiteko ohikoak diren hitzak eta esamoldeak hautatu ditugu hiztegitik.

Espioi forma arautu da euskara estandarrerako (ez *espia). Euskaltzaindiaren Hiztegiak zehazten duenez, izena ez ezik, adjektibo gisa ere erabil daiteke espioi, eta horren erakusgarri da hiztegi arauemailean bertan irakur daitekeen adibide hau: «Amerikar hegazkin espioi bat atzeman dute errusiarrek».

Ildo beretik, Euskaltzaindiak eta UZEIk kaleratu berri duten Zibersegurtasunaren oinarrizko lexikoan software espioi proposatzen da, spyware forma arautuarekin batera. Alegia, Pegasus bezalako programak izendatzeko erabil daitekeen software espioi esamoldean espioi adjektiboa da.

Hiztegi arauemailean espioi eta agente sarrerak erreferentzia bidez lotuta daude. Berez, bi hitz horiek ez dute adiera bera (honela definitzen baitu hiztegiak agente: ‘gobernu baten zerbitzura lan egiten duen pertsona, hiritarren segurtasunaz eta legea betearazteaz arduratzen dena’), baina askotan baliokide gisa erabiltzen dira agente sekretu esamoldea (adibideetan ageri dena) eta espioi.

‘Espioi-lana’ adierazteko, berriz, espioitza formaz gain, Iparraldeko markarekin araututa dago espiontza ere.

Bestalde, zerbitzu sekretu eta inteligentzia-zerbitzu esamoldeak erabili ohi dira espioitzaz arduratzen diren gobernu-erakundeak izendatzeko, baina forma horiek ez dira oraingoz iritsi hiztegi arauemailera. Bigarren esamolde horretan, noski, inteligentzia hitzak ez du ‘adimen’ edo ‘buruargitasun’ adiera.

Azken ohar bat: sekretuak gorde edo atxiki egiten dira, baina ez altxatu. Euskara Batuaren Eskuliburuak dioenez, kalko desegokiak dira zigorra, debekua, bahitura edo enbargoa, konfinamendua… altxatu eta gisakoak (es: ‘levantar el veto’ / (fr) ‘lever le veto’). Beraz, «oraindik ez diote sekretua altxatu sumarioari» eta antzekoen ordez, «oraindik ez diote sekretua kendu sumarioari» eta parekoak hobesten dira.

Erreferentziak:
Euskaltzaindiaren Hiztegia
Euskara Batuaren Eskuliburua
Zibersegurtasunaren oinarrizko lexikoa

Udaberrian, sanjose-loreak (ez *San Jose loreak) (2022/03/21)

 

Udaberrian sartu berri garen honetan, gomendio batzuk bildu ditugu zenbait zalantza argitzen laguntzeko. Izan ere, urtaro hori hizpide hartuta, honelakoak irakur edo entzun daitezke askotan: «Kontuan izan behar dugu martxoko ekinozioa», «Gaur San Jose loreak ikusi ditut zelaian» «Udaberrian ohikoak izaten dira azaleko arazoak, abstemia eta alergiak», «Doministiku egiteari uzteko antiestaminiko bat emango dizut».

Ipar-hemisferioan udaberria (edo, Iparraldean nagusi den forma erabiliz, primadera) martxoko ekinokzioarekin batera hasten denez, gogora dezagun kz kontsonante-segidarekin idazten dela ekinokzio (ez *ekinozio).

Loreak dira urtaro honen ikur, eta lehendabizi loratzen direnak sanjose-loreak dira. Euskaltzaindiaren Hiztegian jasotzen denez, sanjose-lore (edo sanjose lore) da araututako idazkera; alegia, letra xehez eta sanjose hitz bakar gisa idatzita. Beraz, *San Jose lore idazkera baztertzekoa da.

Udaberrian oso ohikoa da alergia izatea (g-z idazten da, ez *alerjia), batez ere, polena edo lore-hautsa dela eta. Bi forma horiek maila berean onetsi ditu Euskaltzaindiak (azken hori, gainera, lore-hauts zein lore hauts idatz daiteke).

Udaberriko astenia edo ‘nekea eta kemenik eza ezaugarri dituen egoera’ ere nahiko ezaguna da. Antzekotasun fonetikoa gorabehera, hitz horrek ez du zerikusirik ‘edari alkoholdunik edaten ez duen pertsona’ izendatzeko erabiltzen den abstemio hitzarekin. Azken hori ez da oraingoz iritsi hiztegi arauemailera.

Alergiaren sintomak arintzeko -eta, zehazki, alergiaren ondorioz gorputzak jariatzen duen histaminaren eragina eragozteko edo oztopatzeko- erabiltzen den sendagaiari antihistaminiko esaten zaio (eta ez, tarteka ikusten den bezala, *antiestaminiko).

Beraz, gorago aipatutako adibideen idazkera egokia honako hau izango litzateke: «Kontuan izan behar dugu martxoko ekinokzioa», «Gaur sanjose-loreak ikusi ditut zelaian» «Udaberrian ohikoak izaten dira azaleko arazoak, astenia eta alergiak», «Doministiku egiteari uzteko antihistaminiko bat emango dizut».

Ikus, halaber:
Euskaltzaindiaren Hiztegia
Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (EHHA)

Txile hizpide hartuta, idazkera-gomendio pare bat (2022/03/11)

 

Hiriburuaren euskal izena

Txileko hiriburuaren euskal izena Santiago da, eta Galiziako hiriarena, aldiz, Santiago de Compostela da (izen historikoa Compostelako Donejakue dela zehazten du Euskaltzaindiaren 38. arauak).

Hortaz, ez dago bi hiri horien euskal izenak nahasteko aukera handirik. Halere, ohikoa da (eta zuzena) Txileko Santiago segida erabiltzea, Euskaltzaindiak berak 193. arauan egin duen bezala.

Santiagoko herritarrak santiagotarrak dira (ez *santiagoarrak).

Moneda jauregia (ez *La Moneda jauregia)

Santiagon dago Txileko presidentearen egoitza ofiziala, Moneda jauregia. Jauregi horren jatorrizko izena ez da euskaratzen (alegia, ez da itzultzen: ez «Txanpona», ez «Moneta»), Kaliforniako San Frantziskoko Golden Gate zubia «Urrezko Atea» itzultzen ez den bezala.

Diru-kontuak hizpide hartuta, peso txiletarra da Txileko diru-unitatea.

Zenbaitetan, hedabideetan edo sare sozialetan «Augusto Pinocheten aginduz bonbardatu zuten La Moneda jauregia» modukoak irakurtzen edo entzuten badira ere, Euskaltzaindiaren 193. arauak dioenez, izendapen horren jatorrizko artikulua ez da izen bereziaren parte (el palacio de la Moneda).

Beraz, azalpen horri jarraikiz, baztertzekoa izango litzateke artikuludun izendapena (*La Moneda jauregia), eta gorago aipatutako esaldiaren idazkera egokia hau izango litzateke: «Augusto Pinocheten aginduz bonbardatu zuten Moneda jauregia».

Ikus, halaber:

32. araua: Espainiako Erresumako autonomia-erkidegoen, probintzien eta probintzia-hiriburuen izenak. Arau zuzendua eta eguneratua.

38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak.

178. araua: Kanpoko leku‐izenei dagozkien herritar‐izenak eta jatorri‐adjektiboak sortzeko irizpideak. 

193. araua: Artelanen izenak. Arkitektura.

 

Ukrainan piztu den gerraz idazteko gomendioak (2022/02/28)

 

Kezka ugari eragiten digun gatazkaren harira, «Larrialdia Ukranian», «Haur ukraniarrak ekartzeko eskatu du», «Ukrainiaren kontrako erasoa», edo «ukrainiarrei laguntzeko aukerak» bezalakoak irakurri eta entzun ditugu egunotan —erabilera zuzenekin batera— sare sozial eta hedabideetan.

Gertuko erdaretan Ucrania (gaztelaniaz) eta Ucraine (ingelesez eta frantsesez) izendatzen den herrialdearen euskal izena Ukraina da (ez *Ukrania, ez *Ukrainia).

Ukrainako herritarrak ukrainarrak dira (ez *ukrainiarrak, ez *ukraniarrak), eta bertako hizkuntza ofiziala ukrainera da. Beraz, ukraineraz hitz egiten dela esaten dugu (ez *ukrainieraz, ez *ukranieraz).

Bestalde, oraingoz Euskaltzaindiak ez du arautu nola idatzi behar den euskaraz Ukrainako diruaren izena (hrivnia edo grivnia).

Egunotan hizpide dira, halaber, Donetsk eta Luhansk (ez *Lugansk, ez *Louhansk), Errusiak eskualde horien independentzia aitortu berri baitu.

Halaber, Odesa —s bakarrarekin— da Euskaltzaindiak arautu duen izena Ukraina hegoaldeko hiri hori izendatzeko, eta, beraz, *Odessa idazkera baztertzekoa da.

Azkenik, Donbass da Donets ibaiaren eta Azoveko itsasoaren artean dagoen eskualdearen izena euskaraz (ez *Donbas).

Albisteen harira, gogoan izan behar da, halaber, Euskara Batuaren Eskuliburuak gerra (edo gerla, gatazka) lehertu eta antzekoen ordez gerra piztu (edo hasi, irten edo sortu) eta parekoak erabiltzea gomendatzen duela.

Beraz, honako hau izango litzateke gorago aipatutako esaldien idazkera egokia: «Larrialdia Ukrainan», «Haur ukrainarrak ekartzeko eskatu du», «Ukrainaren kontrako erasoa» eta «ukrainarrei laguntzeko aukerak».

Ikus, halaber:
Euskara Batuaren Eskuliburua: lehertu

38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak

154. araua. Europako eskualde historiko-politiko nagusiak

157. araua: Europako hiriak

159. araua: Europako toponimia fisikoa

 

UZEIren txioak

 

 

 Euskaltzaindiak eta UZEIk elkarlanean plazaratutako azken pilulak