Kazetari izan nahi omen zuen DBH ikasten ari zenean. Eta, unibertsitaterako bidea prestatzean, euskal filologia bigarren aukera gisa markatu zuen, kazetaritzaren atzetik. Orduko ikaskide batek, Asier Arangurenek, alderantziz egin omen zuen: euskal filologia lehen aukeratzat hartu, eta kazetaritza bigarren utzi. Gaur egun, Asier Aranguren ETBko kirol-kazetaria da, eta Miriam Urkia euskaltzain oso izendatu berri dute. Baina, beste ezeren gainetik, Miriam Urkia lankide fina dugu UZEIn, eta gure Lexikografia Saileko arduradun. Ardura horri buruz galdetuz hasi dugu, hain zuzen ere, elkarrizketa hau.
UZEIko lexikografia saileko arduraduna zara. Zure lana ezagutzen ez duenari, nola esplikatzen diozu zer egiten duzun?
18 urte nituenean sartu nintzen UZEIn; filologia ikasten hasia nintzen orduan. Eta sartu berritan liburuak husten nituen, hau da, liburuetatik hitzak jasotzea zen nire lana. Egia esan, hasieran ez nekien oso ondo zertarako balio zuen horrek. Baina berehala konturatzen joan nintzen hortik lexikoa ateratzen zela, eta horrek balio zezakeela gerora hiztegigintzan aritzeko, erabilerak aztertzeko… Horrekin, eta euskal filologiako ikasketekin (han, maila teorikoan, lexikologia ere ikasten genuen), hasi nintzen jabetzen nola aztertzen den lexikoa, tradizioa nondik zetorren… eta mundu hori gustatu egin zitzaidan.
Gaur egun, nire lana bereziki lexiko orokorra lantzea da, bai UZEIn bai Euskaltzaindian.
Hori zer den ez dakienarentzat, zeri esaten diozu lexikoa lantzea?
Euskaltzaindiaren Hiztegia lantaldean, adibidez, une honetan gure helburua da, batez ere, hitz baten historia osoa aztertzea, zer bide egin duen eta zer erabilera duen ikustea, eta gaur egungo euskaldun guztiontzat egokia izan daitekeen ala ez aztertzea.
1986an hasi ginen XX. mendeko corpusa lantzen, orain Lexikoaren Behatokia osatu eta aztertzen dugu, Orotariko Euskal Hiztegia ere badaukagu, euskara idatziaren tradizioa jasotzen duena … Informazio pila bat daukagu, beraz. Material idatzi hori biltzen dugu, tradizioa…. Eta horietatik proposatzen da zein sartuko litzatekeen Euskaltzaindiaren Hiztegian eta zein ez. Lan horri esaten diot lexikoa lantzea.
Oraintsu izendatu zaituzte euskaltzain oso, baina, lehendik ere, ibilbide luzea egin duzu Euskaltzaindiaren egitasmoetan. Nola hasi zinen lan horietan, eta nolakoa izan da esperientzia hori?
UZEIk hasiera-hasieratik izan du harremana Euskaltzaindiarekin. 1986an enkargua eman zion Euskaltzaindiak XX. mendeko euskararen corpusa, garai hartan EEBS (Egungo Euskararen Bilketa-lan Sistematikoa) deitzen zena, egiteko. Ni hor sartu nintzen, UZEIn, baina Euskaltzaindiarentzat lan egiten.
Eta, geroztik, Euskaltzaindia hasi zenean Hiztegi Batua lantzen, horren idazkaritza-lana eta lantaldearen ardura nolabait UZEIri eman zion. Urtetan egon da lantalde horren arduradun Jose Antonio Aduriz, gure lankidea, eta hark erretiroa hartu zuenean, nik hartu nuen lantaldearen ardura. Baina beti aritu naiz Euskaltzaindiarentzat, nahiz eta UZEIn egiten dugun lana. Beraz, batera egin ditut biak.
Erantzukizun handia izango da euskararen hiztegi arauemailearen arduraduna izatea.
Ardura bada, bai. Ardura bai, baina zorionez oso lantalde ona daukat inguruan. Batetik, UZEIko lantaldean, Ainhoa Arregi gabe ez nuke ezer egingo, berak daramalako kargarik handiena. Gainera, Andoni Sagarna da proiektuko zuzendaria. Beraz, hori bada berme bat, eta niri lasaitasuna ematen dit. Eta, gero, erredakzio-taldeak oso ondo egiten du lan. Beraz, ardura bai, baina oso babestua eta lasai sentitzen naiz.
Gauza bat arautzea da, eta bestea arau horiei hiztunok egiten diegun jaramona. Zer pentsatzen duzu, esaterako, komunikabideetan, hezkuntzan, eta, oro har, irismen handiko erabileran aspaldi emandako arau bat betetzen ez dela ikusten duzunean?
Egia esan behar bada, nik uste dut, euskaldun gehienok oso zintzoak garela arauak betetzen. UZEIk berak duela urte batzuk lexikoaren ezarpena aztertzeko ikerketa-lan bat egin zuen, TEIS izenekoa. Eta han ikusi zen Euskaltzaindiak araututakoa, komunikabideek, administrazioak, etab. oso ehuneko handian betetzen zutela, % 90etik gora.
Nik uste dut jendea oso zintzoa dela, eta araua errespetatzen duela. Beti egon izan dira forma batzuk, beharbada, une batean proposatu direnak… jendeak intsumisioa egiten ziela esaten zuen. Eta horrelako proposamen batzuk berrikusi egin dira. Azken batean, Euskaltzaindiak gizartearen atzetik joan behar duelako. Arauren bat barneratzen ez bada, zerbaitegatik izango da, eta berrikusi egin behar da. Baina oso forma bakanak dira horiek, nahiz eta jendeak esaten duen Euskaltzaindiak arau asko aldatu dituela. Ez, Euskaltzaindiak apenas aldatu du araurik.
“Euskaltzaindiaren hiztegia ez badago sarean, hiztegiak ez du ezertarako balio” zioen Euskaltzainburuak duela hilabete batzuk elkarrizketa batean.
Erabat ados. 2016an jarri zen sarean Euskaltzaindiaren Hiztegia, eta paperean azaldu zen egun hartan bertan [hiztegiaren bertsio berria]. Aurkezpena bukatu orduko bagenuen lehenengo oharra, eta egun horretan bertan lehenengo zuzenketa egin zen. Beraz, hiztegia etengabe eguneratzen da, eta paperekoa lehenengo egunean bertan zaharkitua geratu zen. Orain ere, duela hilabete eguneratu da hiztegia, eta ezin zara etengabe paperean ateratzen ibili.
Eta bestetik, liburukoa begiratzen duzu ordena alfabetikoan, baina sarekoak aukera ematen dizu beste hainbat lekutatik begiratzeko, aztertzeko. Eta aprobetxatu nahiko nuke esateko, beste hizkuntzetako akademietako hiztegiek ematen ez dituzten aukerak ematen dituela Euskaltzaindiaren Hiztegiak, definizioetatik, adieretatik, erabilera-marketatik, kategorietatik kontsulta daitekeelako. Beraz, sareko hiztegia eguneratua dago, eta hainbat lekutatik kontsultatzeko aukera ematen du.
Beraz, uste dut ezinbestekoa dela gaur egun sareko bertsio hori edukitzea.
Sarean dauden kontsulta-zerbitzuak, bereziki, hiztegiarena, berritzeko ahalegina egin nahi duela esana du Euskaltzaindiak. Horretan, berrikuntzarik ikusiko dugu datozen hilabeteotan?
Bai, gauzak aztertzen ari gara, lotura gehiago eskaintzeko, adibidez. Orain, eta erabiltzaile askok ez daki, iturriak kontsultatzeko aukera ematen du Euskaltzaindiaren Hiztegiak: hiztegitik zuzenean jo dezakezu Orotariko Euskal Hiztegira, Hiztegi Batu Oinarridunera, XX. mendeko corpusera, Lexikoaren Behatokira… Nahiko genuke, beste lotura-mota batzuk ere egitea, eta beste baliabide batzuk ere eskaintzea, baina oraingoz Euskaltzaindia lanean ari da horretan. Mendeurrena berehala dator, eta izango dira nobedadeak, bai.
Gaur egungo Akademia eta zuk hasieran ezagutu zenuena zertan dira desberdinak? Zertan esango zenuke aldatu dela azken urteotan?
Akademia beti izan da niretzat gure organo gorena, errespetu handiz ikusi izan dudana. Azken urte hauetan, batez ere hiztegi-kontuetan, barrutik ezagutu dut, eta ikuspegia erabat aldatu zait. Ez naiz egokiena hori esateko, baina badaukat inpresioa azkenaldi honetan nolabait gizartearengana hurbiltzen ari dela. Sare sozialetan jarri du indarra. Eta uste dut gertuago ikusten dela, baina ez naiz hori esateko egokiena, barruan ere sartuta nagoelako. Erabiltzaileek esan beharko lukete nola ikusten duten gaur egun Euskaltzaindia.
Sare sozialetan ere egoteak, edo hurbilagokoa izateak esan nahi du orain errazagoa zaigula euskaldunoi Euskaltzaindiarengana jotzea, eta kritika egitea, edo hau edo hura egin behar duela esatea?
Bai, baina ez sare sozialen bidez bakarrik. Eskaera batzuk iristen dira, bai, batez ere, Twitter bidez. Baina bereziki Euskaltzaindiaren webgunea baliatuz, kontsulta eta iradokizun dezente iristen zaizkigu. Egunero daukagu zerbait osatzeko, iradokizunak, galderak, eta benetan batzuk oso lagungarriak dira.
Euskaltzain oso gehienak gizonak dira. Uste duzu ezertan eragin dezakeela emakume gehiago izateak Hiztegiak eta gainerako egitasmoek izango duten ikuspegian?
Ez dakit, benetan, emakumeak sartuta, beste sentsibilitate bat egongo den. Baina orain arte, behintzat, hiztegian proposatu ditugun aldaketak Osoko Bilkuran aurkeztu ditugunean, (definizioetan familia-loturak etab. aldatu direnean, adibidez), inork ez du ezer zalantzan jarri. Eta euskaltzain osoak, bai gizonezko bai emakumezkoak, erabat ados egon dira aldatzearekin.
Beharbada ukitu berezi bat emango diogu emakumeok, baina orain arte ere 5 emakume zeuden, eta ez dut uste diferentzia handia sortzen duenik [ni sartzeak]. Baina, bai, egia da: poztekoa da normaltasun baten barruan emakumeak ere Euskaltzaindian egotea.
Euskaltzaindiak Hiztegiaren 446 sarrera berrikusi eta osatu ditu, tartean familia-harremanei dagozkienak. Aldaketa hauek guztiak urtean bi aldiz eguneratuko den Hiztegiaren bertsio elektronikoan ezarri dira.https://t.co/t51HYgAwjv pic.twitter.com/STPuwe1QDh
— Euskaltzaindia (@plazaberri) February 7, 2018
Euskara hizkuntza matxista da?
Hizkuntza bat ez da matxista, gizartea da matxista. Hizkuntza gizartearen isla da. Euskarak ez du generorik, baina ematen diozun erabilerak egiten du matxista ala ez. Gu matxistak gara? Bada, hori da erantzuna.
Patxi Uribarrenek eta Joan Mari Torrealdaik euskaltzain oso izateari utzi, eta emeritu izatera pasatu dira aurten. Uribarren zen Euskaltzaindian Euskaltzain oso gisa geratzen zen azken elizgizona.
Hori ere gizartearen isla da. Duela mende bat, euskaraz jantzienak elizgizonak ziren, beharbada. Elizak formazioa ikaragarri lantzen zuen. Eliza lekua galtzen joan da, eta laikoak formazio aberatsagoa hartzen. Beraz, horren isla da Euskaltzaindian gertatzen dena.
Joan Mari Torrealdaik utzitako lekua hartu duzu Akademian.
Bai, niretzat oso hunkigarria da. Baina nik ez nuke esango haren lekua hartuko dudanik, Joan Marik beti izango baitu bere lekua hor. Gainera, euskaltzainek, emeritu izatera pasatzen direnean ere, badute Osoko Bilkuretarako joaten jarraitzeko aukera, baita botoa ematekoa ere.
Baina Joan Mari oso pertsona berezia da, itzal handiko euskaltzalea, betidanik. Oso gazte nintzela ezagutu nuen, eta beti iruditu zait oso gizon handia eta umila! Lan asko egin du, baina isilean. Niretzat da, batetik, erronka ikaragarria, eta, bestetik, ardura eta beldurra ere bai. Joan Marik utzitako hutsunea betetzea oso zaila baita, ezinezkoa. Saiatuko naiz ahalik eta ondoren egiten, baina ohore handia da, bai.
Hiztegigintzaz aparteko lanetan ere ibilia zara. Zuzentzaile automatikoek, esaterako, garrantzi handia dute zure curriculumean. Zure ustez, zenbaterainoko garrantzia ematen diogu erabiltzaileok gaur egun arauak buruz ezagutzeari? Alegia, zuzentzaile automatikorik gabe asmatuko genuke txukun idazten?
Ni gaur ezingo nintzateke bizi zuzentzailerik gabe. Idazterakoan, uste dut nahiko narrasak garela, errata asko egiten ditugula. Teknologiaren esku uzten dugula txukun idaztea? Bai, baina zeinek daki, adibidez, gaur egun, erro karratu bat egiten? Denok gaude kalkulagailuen mende, eta kalkulagailuak erabiltzen hasi ginenean buruko ariketa horiek egiteari utzi genion. Eta zuzentzailearekin uste dut antzeko zerbait gertatzen dela.
Euskararen kasuan zuzentzailea makulu handia da. Oraindik normalizazio bidean gaudenez, egokitzen zaizu arau horiek pixka bat buruz jakitea. Iruditzen zait, jendeak ez duela dena zuzentzaile automatikoaren esku uzten, Hobelexen kasuan bezala, lexikoa, ortografia, erratak zuzentzen dizkizu. Baina zuzentzaileek oraindik sintaxia eta beste gauza asko ezin dituzte zuzendu, eta pixka bat horren gainean egon behar dugu. Baina gaur egun, hori gabe, ni behintzat ezingo nintzateke bizi.
Xuxen lehen zuzentzaile automatikoaren egitasmoan parte-hartze handia izan zenuen, eta zure doktorego-tesiak zuzentzailearen oinarriak jarri zituen. Geroztik, funtsezkoa izan da UZEIn egiten duzu lana, Hobelex zuzentzaile lexikoa eta ortografikoa garatzeko. Bitarte honetan erabiltzaileen beharrak aldatu dira, ala, funtsean, duela 25 urte genituen berak dira?
Duela 25 urte Xuxen sortu zenean, ikaragarrizko nobedadea izan zen guztiontzat. Eta lagungarria zen, batez ere, ortografiaren aldetik. Gaur askoz gehiago eskatzen diogu zuzentzaile bati. Orduan bazegoen behar bat, baina beharbada ez ginen oso kontziente, eta hura etorri zenean opari bezala ikusi genuen. Gaur egun, iruditzen zaigu ortografia zuzentzea jada berezkoa dela, eta gehiago eskatzen dugu. UZEIn horregatik egin genuen saio bat lexikoa gehiago lantzeko, forma konplexuak ere beste modu batera aztertzeko… eskakizun gehiago dago duela 25 urte baino gehiago.
Baina hori normaltasun baten erakusgarri da. Duela 25 urte arau gutxi zeuden, eta arautua ez zegoena nolabait asmatu egin behar izaten genuen, kalkulatu nola izango zen. Gaur arau gehiago daude, baina orain dagoenak zuzentzaile batentzat ez dauka estaldura osoa. UZEIn adibidez, badauzkagu, batetik, Euskaltzaindiaren arauak, eta gainera, arau horiek lantzeko irizpideak. Hori da garrantzitsua. Badaukagu terminologia-lana, eta terminologia lantzeko irizpideak. Eta horrez gain, testu bat zuzentzen duzunean, azalduko dira egunero forma berri pila bat, oraindik Euskaltzaindiak arautu gabeak eta Terminologia Batzordeak proposatu gabeak. Eta badauzkagu irizpide horiek proposamena egiteko. Alde horretatik duela 25 urte baino askoz ere jantziago gaude. Arauak badaude, baina beharrak etengabe sortzen dira. Eta erantzun egin behar zaie.
Datozen 25 urteetan betetzea nahiko zenukeen nahi bakar bat aukeratzerik izango bazenu, lexikoari edo hiztegiari begira, zein aukeratuko zenuke?
Lexikoa, benetan, mintzagai ez hartzea. Beste hizkuntza batzuetan zenbait gauza ez dira zalantzan jartzen. Eta, euskararentzat ere horixe nahiko nuke, naturaltasun osoz hartzea.
Azkenik, bada beste zerbait esan nahiko zenukeena?
Bai, eskerrak eman nahi dizkiet, batetik, Euskaltzaindiari, nigan konfiantza jarri duelako, eta saiatuko naiz ahalik ondoen egiten; eta, bestetik, UZEIko lankideei, beti eduki ditudalako animoak ematen atzean, laguntzen… oso polita izan da. Eta, horregatik bakarrik, egun hauetako beldurrek eta nerbioek merezi izan dute. Beraz, eskerrik asko!