Jordi Bover. Director del Termcat:
Por mucha preparación que se tenga para hacer terminología, sin voluntad política, no es suficiente
Donostia. 03-11-2023
La asociación de terminología AETER acaba de celebrar en Donostia su tradicional jornada anual, organizada en colaboración con UZEI. Uno de las personas expertas que han asistido para analizar la pérdida de dominios terminológicos ha sido el director del centro terminológico de Catalunya, Termcat, Jordi Bover, y hemos aprovechado la ocasión para preguntarle sobre la oficialidad del catalán en la UE y, cómo no, sobre la importancia de la terminología.
A continuación, reproducimos la transcripción en euskera de la entrevista y los vídeos con las respuestas de Jordi Bover en catalán.
Dirudienez, katalana ofiziala izateko bidean da Europan. Espainiako Gobernuak gainerako herrialdeak konbentzituko dituelakoan zaude?
Oso galdera politikoa! [barrez]. Bai, tira, benetan zaila ematen du, baina ez dago inolako arrazoirik hori ez gertatzeko. Hain zuzen ere, hizkuntza ofizial bat baino gehiago dituzten beste estatu batzuen aurrekariak ere badaude. Beraz, nik uste dut borondate politikoari eusten bazaio, ofizialtasunak posible izan behar duela.
Katalanaren ofizialtasuna defendatzeko gehien entzun dugun argudioetako bat hiztun-kopurua da (EBko hogeita lau hizkuntza ofizialetatik hamabik katalanak baino hiztun gutxiago dituzte; katalanak ingelesak baino hiztun gehiago ditu EBn…). Hiztun-kopuruarena ez al da irizpide apur bat arriskutsua herritarrek administrazioarekiko dituzten hizkuntza-eskubideak defendatzeko?
Bai, horretaz bakarrik hitz egitera mugatzen bagara, noski, arriskua da, egon daitezkeelako hiztun gutxiago dituzten hizkuntzak, esate baterako, euskara, eta, jakina, euskaldun batek katalan batek duen eskubide bera du, edo katalan batek gaztelaniadun batek duen eskubide bera, bere hizkuntza ofiziala izan dadin.
Ez luke argudio bakarra izan behar, baina uste dut agerian uzten duela paradoxa bat, batzuetan ezinezko baitirudi orain arte hizkuntza ofizialetan artean ez dagoen hizkuntza bat ofiziala izatea, eta ikusten duzunean hizkuntza horrek hiztun gehiago dituela ofizialak diren beste batzuk baino, uste dut beste argudio bat gehitzen dela. Baina jakina, ez luke inolaz ere argudio bakarra izan behar. Uste dut argudio gehigarri bat dela, eta adierazgarria.
EBko hogeita lau hizkuntza ofizialen terminologia-datu-basea da IATE. Termcat-ek, bestalde, IATEren terminologia katalanez argitaratu zuen 2019an. Proiektu hura Europan katalanaren ofizialtasunaren alde egin zenuten lehen urratsetako bat izan zen, ezta?
Bai. Hain zuzen ere hitzarmen bat sinatu genuen Europako IATE terminologia-bankua kudeatzen duen erakundearekin, Termcoord izenekoarekin, datu-base horretan katalana modu sistematikoan txertatu ahal izateko. Baina esan ziguten, guztiz ezinezkoa da hori ateratzea [katalana] ofiziala izan arte, horrek ezkutuan geratu beharko du. Eta, orduan, IATE datu-baseak bi maila ditu, bata, barnekoa, itzultzaileek erabiltzen dutena, eta akordio bat lortu genuen terminologia hor gehitu ahal izateko.
Hala ere, esan behar dizut, egindako ahalegin haiek ez zirela oso emankorrak izan. Ikusten duzu, beste alderdiak hizkuntza ofiziala ez zaren artean… ez dute asko laguntzen. Azkenean, nahiz eta lan asko egin hizkuntzaren ikuspegitik –eta hori egia da garrantzitsua dela, alegia, oso ondo prestatuta gaude terminologia egiteko–, borondate politikorik ez badago, egiazta dezaket ez dela nahikoa.
Zer eragin izan dezake EBn ofizial izateak katalanaren erabileran eta bereziki terminologiaren arloan?
Nik uste dut bi maila dituela: bata, hizkuntzaren prestigioa handitzea, ofizial den unetik. Batzuetan errezeloak aurkitzen dituzu, baita adituen eta espezialisten artean, norberaren hizkuntza erabiltzeko, eta uste dut Europan ofiziala izatea abantaila handia dela. Eta, gainera, badaude praktikoagoak diren beste alderdi batzuk: katalana (edo beste edozein hizkuntza) ofiziala bada, aukera izango luke, orain ez bezala, Europako dirulaguntzak jasotzeko, eta enpresek ere aukera gehiago izango lituzkete. Orain edozein proiektu aurkeztu behar bada Europan, behartuta gaude beste hizkuntza batera itzultzera. Hor badago negatiboa den gurpil zoro bat, eta uste dut hori guztia aurreztuko genukeela.
Baina, noski, katalana edo euskara, Europan ofiziala izatea, besterik gabe, hori ez da magia, eta ez du automatikoki hiztunen kopurua handitzea ekarriko, hori garbi dago. Baina bai prestigio handiagoa izatea eta pribilegio batzuk, zeinetatik une honetan sistematikoki baztertuta gauden.
Termcat mundu osoko terminologia-zentro garrantzitsuenetako bat da. Zeintzuk izan dira arrakasta honen gakoak?
Bai, tira, hemen borondate politiko bat egon da, eta oso garbi ikusi da diktadura amaitutakoan katalana berriro erabil zitekeen hizkuntza gisa ikusten zenean, Kataluniako Gobernuak berehala ikusi zuen gertagarria zela, nahiz eta hizkuntza erabiltzeko askatasuna izan, espezialistek ez izatea horretarako behar zuten terminologia. Alegia, ez zela izango debeku bategatik, baizik eta ez zutelako jakingo nola egin, katalanezko terminologiaren erabilera esparru espezializatuetan etenda egon zen denbora hura guztia zela eta. Eta oso garbi ikusi zen gurea bezalako zentro baten beharra, lagunduko, bultzatuko zuena, katalanak izan zezan, seguruenik, bestelako baldintza historiko batzuetan izango zukeen terminologia, eten hura izan ez balitz.
Eta, orduan, egia da, hasieran lotura handiagoa izan dugu akademia katalanarekin, Institut d’Estudis Catalans-ekin, baina, benetan, sustengu ekonomikoa, hori horrela izatea bermatzen duena, gobernuarena izan da. Eta, horregatik, Termcatek partzuergo-forma du. Bertan inplikatuta daude gobernua eta Institut d’Estudis Catalans, proposatzen dugun terminologiaren erreferentzia akademikoa jartzen duena. Eta gobernuak behar diren baliabideak jartzen ditu, eta guk proposatzen dugun guztia nahitaez bete beharrekoa da administrazioarentzat (proposatzen dugun terminologiari jarraitu behar diote).
Uste dut formula hori emankorra izan dela. Gu egon gintezkeen Generalitaten barruan integratuta edo katalanaren akademiaren barruan, baina bien artean egonik, nire ustez, frogatu da oso emankorra izan dela. Tira, nik hala uste dut, behintzat.
Terminologiaren normalizazioarekiko nolabaiteko sentsibilitatea agerikoa dela dirudi Kataluniako irrati eta telebista publikoetan. Zein da, zure ustez, hedabideen eginkizuna terminologiaren zabalkundean eta ezarpenean?
Jakina, komunikabide publikoen eginkizuna katalanaren eta gure terminologiaren ezarpenerako guztiz funtsezkoa da, haiek baitira bazter guztietara iristen direnak. Horrekin batera, egia da, orain gehiago dibertsifikatu dela informazioa jendearengana helarazteko modua, lehen TV3 zeneukan eta jende guztiak ikusten zuen, eta gaur egun beste aukera batzuk ere badaude. Baina funtsezkoa da komunikabideek, kasu honetan, gure terminologia erabiltzea.
Halere, aitortu behar dut beti ez dela horrela: badute beren estilo-liburua, eta batzuetan gerta daiteke erabakitzea erabiliko dutela, adibidez, guk baztertu dugun ingelesezko mailegu bat. Haien hizkuntzalariak oso gertukoak ditugu, baina TV3 telebistako edo komunikabide publikoetako jende guztiak ez dute iritzi bera. Eta batzuetan iritzi desberdinak dituzten haien artean. Esango nuke, nahiz eta badagoen nolabaiteko borondatea gure proposamenak onartzeko, eztabaidak ere izaten direla. Are gehiago, batzuetan, horrek eraman gaitu onetsitako formaren bat berriz aztertzera. Izan ere, beti oreka bat bilatu behar da erabilera absolutua deitzen denaren edo garbizalekeria linguistikoaren artean.
Kataluniako tokiko telebista plataformarekin elkarlanean, katalanezko neologismoei buruzko podcastak ateratzen hasi zarete. Zein da ekimen honen xede-entzuleak? Nolako harrera izan du?
Bai, proiektu oso berria da, La Xarxarekin batera egin duguna. La Xarxak biltzen ditu era guztietako irratiak eta telebistak, ez Katalunia osora iristen direnak, baizik eta irismen mugatuagokoak, batzuetan hirietakoak dira, baina euren artean datuak edo programak partekatzen dituzte, guk egiten duguna, esaterako. Eta horrek aukera ematen digu iristeko publiko batera, bestela, hiztegien bidez eta, iristen ez garena; publiko herrikoiago bat, azken batean. Eta harrituta geratu gara, baina oso harrera ona izan du. Abuztuan hasi ginen, eta orain gainera gehitu ditugu jendeak erabiltzea nahi dugun hitz berriren bati buruzko azalpen laburrago batzuk, eta, esan bezala, oso kontu berria da, baina esan digutenez, oso harrera ona izan du, eta hori da gure asmoa: proposamenak helarazteko publiko potentziala zabaltzea. Zeren batzuetan geratzen gara bakarrik sare sozialetan edo hiztegietan, eta hori ez da nahikoa. Bestela, beti audientziaren ehuneko mugatu bat izaten da.
«Uste dut batzuetan gehiegi behartzen dela hizkuntza»
Institut d’Estudis Catalans-ek hizkera inklusiboaren aurka dagoela gogoraraziz dokumentu bat argitaratu du duela egun batzuk. Ulertzekoa da Termcatek IECk ezarritako araua bete behar izatea, baina zein da zure iritzi pertsonala?
Guk Termcaten asko zaintzen ditugu sarrera terminologikoak terminoetan maskulinoa eta femeninoa bistaratzeko, baina definizioak egiten ditugunean, onartzen dugu maskulinoak balio generikoa ere baduela, eta, beraz, ez ditugu bikoizten edo ez ditugu beste aukera batzuk bilatzen definizioetan, adibidez, erabiltzen dugunean maskulinoa eta femeninoa izan daitekeen izen bat. Guretzat, maskulinoa nahikoa da eta neu ere ados nago [IECek eman duen] jarraibidearekin, zeren beste aukera inplementatzeko zailtasun handiak daude. Eta bilakaera maskulino generiko horrekin izan da, eta uste dut gizartea matxistagoa edo feministagoa izatearekin ez duela zerikusirik, egia da kointzidentzia bat badagoela, baina tira.
Beraz, kasu honetan ados egongo nintzateke IECek argitaratu duenarekin, eta esan bezala, Termcatek horri jarraitzen dio, baina neu ere bat nator horretan.
Joan den asteburuan Catalunya Ràdion polemika honi buruz galdetu zioten Màrius Serrari, eta IECren argudioen alde egitean, X sareko erabiltzaile baten txio bat jarri zuen adibide gisa. Erabiltzaileak galdetzen zuen nola esan behar zaion Judith Butler-i katalanez (escriptor? escriptora?), eta Màrius Serrak poeta hitza erabiltzea proposatu zuen. Baina horrelako irtenbideek ez dirudite oso zehatzak edo beti ezin dira erabili. Ez al duzu uste berandu baino lehen, onartuko direla oraindik arautu gabe dauden formak?
Bai, tira, kasu honetan ez dakit… Hizkuntza, azkenean, anbiguoa da, hala da kasu askotan. Kasu batzuetan saiatzen gara desanbiguatzen, baina saia gintezke… Adibidez, katalanez azentu diakritiko asko zeuden silaba bakarreko hitzak bereizteko, eta horietako asko kendu ziren, eta jendeak esaten zuen, baina nola liteke? Orain ez dugu elkar ulertuko. Baina ez. Ia esaldi bakoitzean edo egunero kasu asko aurkituko zenituzke, zeinetan hizkuntzak ez duen ematen guztiz desanbiguatzeko aukera. Eta, nire ustez, hemen agian horrelako zerbait gertatzen da. Kasu zehatz honetan saiatzen ari gara desanbiguatzen, eta agian ez da beti beharrezkoa. Agian ez da kasu bera baina… eta neuk ere ez daukat erantzun bat. Baina maskulino generiko bat daukagun bezala, agian ulertu beharko litzateke [Judith Butler] identifika daitekeela maskulinoarekin, nahiz eta berak esango lukeen, tira, ez naiz maskulinoa sentitzen. Eta hori egia da.
Uste dut kasu asko aurkituko genituzkeela bereizten ez ditugunak. Izan ere, batzuetan badira hitzak… mito hura bezala, egia ez dena, eskimalek ez dakit zenbat hitz dituztela elurra izendatzeko… eta guk ez ditugu behar. Alegia, uste dut agian kontua gehiago dela aldarrikapen bat egitea, zorrozki linguistikoa baino.
Noski, hizkuntzak bere bilakaera du, eta gerta liteke une jakin batean hori horrela izatea. Baina ez dut uste nahitaez hala izan behar duenik, eta uste dut batzuetan gehiegi behartzen dela hizkuntza. Hain zuzen ere, Termcatek esperientzia handia du, erabilera bat aldatzen saiatzeko hizkuntza behartzeak… adibidez, ez erabili ingelesezko mailegu hau, erabili katalanezko hitz hau, batzuetan ez baitugu arrakastarik izan. Eta oso erraza da pieza lexiko bat aldatzea, baina pentsatu gauza bat aldatu nahi duzula, eta egoera askotan aplikatu beharko dela (izenordainetan, eta abar…). Hori gauzatzea, gutxienez, oso konplexua iruditzen zait.
