Urteko errepasoa egiteko balio diguten hitzak biltzen ditugunean, hitz berriak edo erabilera nabarmena izan dutenak ez ezik, erabiltzeari uzteko bidea hartu dutenak ere jasotzen ditugu.
Horrelakoak dira, hain zuzen ere, urteko hitz-sorta honetako lehenbizikoak.

1) Urtarrilean jakin genuen Zuberoako maskaradetan aurten buhame hitza baztertu eta horren ordez herratu erabiliko zutela, buhameen aurkako arrazakeria dela eta,. Alegia, Buhame jaunaren ordez, aurten Herratu jauna izango genuela iragarri zuten. Ez da kezka hori plazaratzen den lehenbiziko aldia, eta ematen du ez dela azkenekoa izango, ondo bidean.

 

2) Bestelako arrazoiengatik, baina antzeko zerbait gertatu zaio sedizio hitzari ere. Urtarrilean Hegoaldean indarrean sartu zen Zigor Kodearen erreformaren ondorioz, jada ez dugu halakorik aurkituko araudi horretan, eta horren ordez desordena publiko astunduak izango ditugu. Historiarako geratu da, beraz, sedizioa.

3) Baina 2023ak hitz berriak ere utzi dizkigu. Urte-hasieran beste konturik ez zebilen sare sozialetan: Shakira abeslariak Gerard Piqué bikotekide ohiari eskainitako beefa. Gogoratzen? Hala esaten omen zaio musikarien eta bestelako ospetsuen arteko ika-mikari. Bide batez, Kai Nakai abeslari eta  musikagileak sortu zuen euskarazko bertsioak egun gutxiren buruan milioi bat ikustalditik gora izan zituen. Hori bai arrakasta!

4) Gai serioetara joz, tamalez, polikrisi da zerrenda honetako hurrengo hitza. Izan ere, Davosen egindako Munduko Foro Ekonomikoak (MFE) termino hori finkatu zuen aurten bizi dugun testuinguru globala hobekien islatzen duen hitz gisa. Columbiako Unibertsitateko irakasle batek asmatu omen du hitza, krisi klimatikoa eta beste krisi-mota batzuen konbinazioa izendatzeko.

5) Martxoan, eztabaida piztu zen Espainian Ana Obregón celebrityak iragarri zuenean haur bat jaio zela bere seme zenaren hazia erabilita. Auzi etikoaz gain, polemikak aukera eman zuen beste bultzadatxo bat emateko ‘umea hil zaion ama’ izendatzeko gero eta gehiago erabiltzen den amazurtz hitzari. Memoria ona dutenek agian gogoratuko dute 2017ko urteko hitzen artean gurasozurtz jaso genuela. Aurtengoa beste urrats bat izan da, beraz, hitz-familia hori finkatzeko.

6) Antzeko zerbait gertatu zaio segregatu aditzari: oraindik euskal hiztegietara iritsi ez bada ere, normal-normal erabili da aurtengo eztabaidagai nagusietako bat izan den hezkuntza-legearen inguruan. Adibide askoren artean bat aipatzeagatik, segregazioa segregatuz amaitu nahi dela ere irakurri genuen iritzi-artikulu batean.

7) Perraka hitza ere ez dago jasota Euskaltzaindiaren Hiztegian, baina ez pentsa berria denik. Ez horixe! Oihenarten hiru poema ezezagun aurkitu dituzte aurten, eta horiei esker ikasi dugu Zuberoako artzainek elkarri botatzen zizkioten zirto gogorren tradizioan andreak gizonari xikito esaten ziola, eta gizonak andreari, berriz, perraka (alegia, ‘piltzarra edo andre zarpaila’). Xikito ezaguna zen, baina perraka formaren berririk ez genuen orain arte.

8) Untxi hibrido esamoldea ere aurten entzun dugu lehen aldiz (tira: lehen aldiz, eta, antza denez, eta oraingoz behintzat, azkenekoz). Izan ere, baratzeetan nekazariek izandako kalteen harira, zientzialariek apirilean auzitan jarri zuten etxeko untxien eta untxi basatien arteko hibridorik sortu denik, eta aurten baratzeetan halako kalteak izatearen arrazoia lehorteak eragindako janari-falta izan zela esan zuten.

9) Apirilean bertan, angula arrantzatzeko lizentzia profesionalak emango zirela iragarri zutenean, angularitza hitza ikasi genuen. Bai, hitzak zentzu osoa du angulak arrantzatzen dituenari angulari esaten badiogu; nolanahi ere, hiztegietan ez da agertzen, eta orain arte jaso gabe genuen.

10) Aurten, askotan entzun ditugu –eta dagoeneko ezagunak egiten zaizkio askori– tentsio handiko eremu edo gune tentsionatu terminoak. Kontua da maiatzean Etxebizitzaren Legea indarrean jarri zela, eta lege horrek tentsio handiko eremu horiek zein diren zehaztera behartzen dituela Administrazioak, eremu horietako alokairuen prezioei gehieneko muga bat ezartzeko.

11) Maiatzaren 1ean, erretretaren erreformak hauspotuta, milioi bat manifestari inguru atera ziren kalera Frantzian, eta istilu larriak izan ziren hainbat hiritan. Erreforma horren harira, Iparraldeko euskara ez duten hiztunei erretreta euskara batuaren hiztegian dugula gogoratzeko aukera izan dugu (erretiro eta Heg. markako jubilazio bezala, bide batez).

12) Maiatzean bertan, beste hitz bat ikasi genuen gutako askok: fentanilo. Ez da berria inondik inora, maiz erabiltzen baitzen lehendik ere anestesiko gisa. Baina Ameriketako Estatu Batuetan fentaniloaren kontsumoa begi-bistako gizarte-arazo bihurtu denez, AEBk presioa egin zion Mexikori –armada bidaltzea ere proposatu zuen–, fentaniloa handik iristen zitzaielakoan. Alabaina, Mexikok erantzun zuen fentaniloa ez dela bertan egiten, Asian baizik, eta Mexikora AEBtik iristen dela. Hori bai ezustekoa!

13) Ekainean, Euskal Herritik pasatu ziren Frantziako Tourraren lehen hiru etapak, Bilbotik Baionarako bidean. Tourra hasi aurreko egunean, berriz, emakumezkoen txirrindularitza-txapelketa ezagunena ere abiatu zen: Italiako Giroa. Zoritxarrez, Eukene Larrarte txirrindulariak ezin izan zuen bertan parte hartu, trokiter izenekoa hautsita zuelako. Albiste horri esker, agian apur bat ezagunagoa izango da orain hitz hori. Hiztegiaren arabera, ‘besahezurraren buruko bi tuberositateetatik handiena’ da trokiterra, baina traumatologoek gutako gehienok baino hobeto ulertuko dute hori.

14) Hauteskundeak ere izan ditugu aurten. Hala, uztailean, Espainiako presidentegaien arteko eztabaidetako baten harira, Gishen lauhazka esamoldea ikasi genuen: horrela esaten zaio Feijook Sanchez hautagaiarekin erabili zuen eztabaida-teknikari. Ahalik eta denbora laburrenean ahalik eta argudio engainagarri gehien botatzean datza teknika, biharamunean euskarazko Wikipediak jaso zuenez.

15) Uztailean, berriz, agur esan genion Twitter sare sozialari. Orain X deitzen da, Elon Musk jabe berriaren erabakiz, antza. Azkarra da, gero, gizona! Erabaki horrek oraindik ebatzi gabeko auzia ekarri dio bati baino gehiagori: sare horren izenak eta logoak txoriekin inolako erlaziorik ez dutenez, bertan jarritako mezuak txioak izango ote dira aurrerantzean ere? Ezezkoan, galbidean legoke txio hitzaren adiera bat, hiztegi arauemailean jada jasota zegoena.

16) Abuztuan, Luis Rubiales Espainiako Futbol Federazioaren presidenteak Munduko Txapelketako finalean jokalari bati emandako musuaren harira, nazioarteraino iritsi zen urte osoan hainbat aldiz puri-purian egon den onespen hitza. Zuzenbideko hiztegiek adostasun jasotzen dute kontzeptu hori izendatzeko, baina hedabide orokorretan eta bereziki Soilik baietz da baietz legearen inguruko albisteetan ohikoagoa izan da onespen aurten.

17) Hiztegi arauemailean oraindik ez da jaso tritio hitza, baina batek daki erabiliaren erabiliaz ez ote duen Euskaltzaindiak laster jaso beharko. Izan ere, udan iragarri zuten Fukushimako ur erradioaktiboa gordetzeari utzi eta Ozeano Barera isuriko zutela. Japoniako gobernuak esan zuenez, ura aurrez tratatzeko asmoa zuten, baina tritioa da ur horretatik desagerrarazi ezin den elementu erradioaktiboetako bat. Ondorioak ikusi beharko…

18) Ingurumenari buruzko albisteekin jarraituta, irailean Europako Batzordeak debekatu egin zuen produktuei mikroplastikoak gehitzea. Horrenbestez, agur purpurina duten kosmetikoei, jantziei eta bestelako produktuei. Nork daki aurki purpurina hitza erabiltzen jarraituko ote dugun.

19) Urte osoan zehar –baina bereziki azarorako deitua zegoen manifestazioaren eguna hurbildu ahala–, leku nabarmena hartu zuen lerroburuetan oldarraldi hitzak. Hiztegiak dioenez, ‘erasoaldi’ esan nahi du, baina oldarraldi judizial esamoldea orokortu egin da (erasoaldi judizial moldearekin alderatuta), hura erabili baitu Euskalgintzaren Kontseiluak euskararen inguruko epai batzuek eragindako kezka salatzeko.

20) Azaroaren 20an, albiste izan zen argentinarrek Javier Milei hautetsi zutela presidente. Horren harira, hemengo hedabideetan aspaldi ikusi gabea genuen hitz bat ibili zen askoren ahotan: dolarizatu. Mileik horixe agindu zuen hauteskunde-kanpainan; alegia, dolar estatubatuarra ofizial egingo zuela Argentinan (eta, halere, hautetsi egin zuten).

21) Handik egun batzuetara, Euskal Herriko Mugimendu Feministak deituta, greba orokor feminista egin zen, zaintza erdigunean jartzeko helburuarekin. Begi-bistakoa denez, hitz hori orokortzen ari da testuinguru horretan, zainketa formaren ondoan. Horrela, askoz gehiagotan erabili da zaintza-sistema publiko esamoldea zainketa-sistema publiko baino. Ezin esan euskaraz dena finkatzeko dagoenik, beraz.

22) Abenduan sartu berritan, paxmina hitza hizpide izan genuen Espainiako erreginaren koinatu ohiak sare sozialetan argitaratutako argazki baten harira. Wikipedian esaten denez, xal eta paxmina hitzak Kaxmir eskualdean sortu ziren, baina paxmina ez da oraindik iritsi euskal hiztegi orokorretara. Hitz horren beharra badugula ezin uka.

23) Azkenik, zerrenda hau bukatzeko, horixe da azken hitza. Izan ere, Gazako zerrendan aurten ikusten ari garen sarraskia eta giza eskubideen urraketak albiste jasangaitz bihurtu diren honetan, zerrenda hitza hautatu dute Euskaltzaindiak eta UZEIk urteko hitz, ‘lursail estu eta luzea’ adiera ere baduela gogoratzeko bide eman baitu aurten Gazako zerrendak.

Ea datorren urteko zerrenda osatzean hizpide lasaigarriagorik biltzen dugun. Adi egongo gara, ohi bezala, urteak ekarriko duenari so. Bitartean, ondo amaitu aurtengoa, eta laster arte!